Vân Long là miền đất huyền thoại, một vùng du lịch tuyệt đẹp, đồng thời là khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước lớn nhất đồng bằng Bắc Bộ. Non nước Vân Long, nằm ở phía đông bắc của địa phận 7 xã ( Gia Hưng, Liên Sơn, Gia Hoà, Gia Vân, Gia Lập, Gia Tân, Gia Thanh) thuộc huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình.

PHÁT HIỆN LÝ THÚ CỦA TILO VÀ CÁC NHÀ KHOA HỌC

Năm 1960, một tuyến đê dài hơn 30km được đắp bên phía tả ngạn để trị thủy sông Đáy, biến Vân Long thành một vùng ngập nước rộng đến 3.500ha, kéo những loài chim di trú dừng chân kiếm ăn trên đường tránh rét. Những quả núi bị cô lập thành những đảo đá giữa thung nước mênh mông đã “tình cờ” trở thành cứu cánh cho nhiều loại động, thực vật thoát khỏi bàn tay triệt phá của con người. Nhưng sự tình cờ đáng giá nhất phải kể đến khi ông TILO và các chuyên gia nước ngoài phát hiện Vân Long có tới 40 cá thể Vọoc mông trắng đang sinh sống. Phát hiện này làm giới khoa học ngỡ ngàng, bởi Vọoc mông trắng (còn gọi là Vọoc quần đùi trắng) là loài có nguy cơ tuyệt chủng cao, có tên trong sách đỏ thế giới. Trước đó, loài linh trưởng này chỉ được biết đến ở Vườn Quốc gia Cúc Phương.

Voọc quần đùi trắng ở khu bảo tồn Vân Long

Chính vì thế, ngay từ năm 1997 UBND tỉnh Ninh Bình đã có công văn số: 134/UB-VP6 ngày 08 tháng 8 năm 1997 giao cho UBND huyện Gia Viễn, chủ trì phối hợp với UBND xã Gia Vân có kế hoạch bảo vệ cảnh quan và đàn Voọc mông trắng để phục vụ khách thăm quan du lịch, mở ra hướng đi mới cho sự phát triển kinh tế của địa phương. Năm 2001, Trung tâm Tài nguyên và Môi trường do Giáo sư Vũ Dũng, Kỹ sư Nguyễn Văn Thắng đã tiến hành khảo sát và đánh giá hiện trạng để trình lên Bộ Nông nghiệp Phát triển Nông thôn thành lập khu bảo vệ rừng đặc dụng. Điều rất vui mừng cũng năm đó Vân Long được nhà nước công nhận là một trong những vùng đất ngập nước có giá trị đa dạng sinh học và môi trường Việt Nam.
Với tầm quan trọng về khoa học và giá trị thực tiễn Vùng đất ngập nước Vân Long. Hội đồng khoa học Tự nhiên; Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường nay là Bộ Khoa học và Công nghệ đã giao cho nhóm các nhà khoa học, gồm: Nhà Giáo Nhân dân GS.TS Vũ Trung Tạng, PGS.TS NGUT Hà Đình Đức, GS.TS Mai Đình Yên, GS.TS Lê Vũ Khôi, PGS.TS Nguyễn Xuân Quỳnh, PGS.TS Nguyễn Xuân Huấn, PGS.TS Vũ Văn Phái, TS Trần Đình Nghĩa, TS Đặng Thị Sy, TS Nguyễn Văn Đình, TS Nguyễn Hữu Nhân, TS Lê Thu Hà.... của Trường Đại học khoa học tự nhiên do GS.TS Vũ Trung Tạng làm chủ nhiệm đề tài “Khảo sát và nghiên cứu vùng đất ngập nước Vân Long” trong 3 năm (2001-2003) nhằm nghiên cứu và bổ sung những tư liệu mới về tài nguyên đa dạng sinh học làm cơ sở cho các quy hoạch khai thác, sử dụng và quản lý tài nguyên cho sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng đất ngập nước Vân Long một cách bền vững.
Việc nghiên cứu khu vực đầm Vân Long đã đưa các nhà khoa học từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác, bởi động thực vật nơi đây rất đặc trưng cho hai hệ sinh thái núi đá vôi và đất ngập nước vùng châu thổ Sông Hồng. Ngoài Vọoc mông trắng, tại Vân Long còn nhiều loài động, thực vật được ghi trong sách đỏ Việt Nam như: Tuế lá rộng, Mã Tiền, Lát hoa, Gấu Ngựa, Báo gấm, Kỳ Đà hoa. Vùng đất ngập nước Vân Long là một khu vực đa dạng về hệ sinh thái. Ngoài hai hệ sinh thái chủ yếu là đất ngập nước và và rừng trên núi đá vôi còn có cả hệ sinh thái đồng ruộng, bãi cỏ, nương rẫy và hệ sinh thái làng bản. Hệ động thực vật của Vân Long rất đặc trưng cho hệ sinh thái núi đá vôi và đất ngập nước của châu thổ sông Hồng. Đặc biệt đây là hiện trường nghiên cứu đa dạng sinh học rất quý của hai hệ sinh thái này và là hiện trường nghiên cứu của loài Vọoc quần đùi lớn nhất Việt Nam vì có số lượng cá thể lớn, dễ quan sát nhất so với các sinh cảnh của Vọoc quần đùi ở địa phương khác.
Vân Long cũng còn là một vườn chim tự nhiên vì có đến 62 loài, 32 họ, 12 bộ chim và hiện nay có khoảng gần 300 con Cò bợ, Cò ruồi, Cò trắng thường xuyên kiếm ăn ở bãi sình lầy và ruộng lúa. Tuy vùng đất ngập nước ở Vân Long chưa được nghiên cú đầy đủ, nhưng đây cũng rất có thể là nơi quan trọng đối với loài chim nước di cư như: Sâm Cầm (Fulicra atra). Một trong những ghi nhận đáng chú ý ở Vân Long là Đại Bàng Bonelli (Hieraaetus fasciatus). Đến nay, khu đề xuất bảo tồn thiên nhiên Vân Long là điểm duy nhất đã ghi nhận chính xác loài đại bàng này ở Việt Nam. Điều đáng chú ý là tại các khu vực ngập nước Vân Long có các loài Cà Cuống (Belostomatidae), một nhóm côn trùng quý hiếm đã được đưa vào sách đỏ Việt Nam. Ngoài giá trị dược lý gắn liền với văn hóa ẩm thực, cà cuống sống được là biểu hiện sự trong sạch của môi trường nước, giúp con người tiêu diệt một sô loài thân mềm mang bệnh ký sinh trùng, loài Ốc bươu vàng.
Không chỉ là khu bảo tồn thiên nhiên, vùng đất ngập nươc Vân Long còn là nơi có cảnh quan hấp dẫn. Vân Long được mệnh danh là “vịnh không sóng” vì khi đi trên thuyền trên đầm, du khách sẽ thấy mặt nước phẳng như một tấm gương khổng lồ. Bức tranh thủy mặc phản chiếu rõ từng nét tạc mạnh mẽ những khối núi đá vôi mang hình dáng đúng với tên gọi như: núi Mèo Cào, núi Mâm Xôi, núi Hòm Sách, núi Đá Bàn, núi Nhiên, núi Mồ Côi, núi Cô Tiên…Tuy nhiên, ở đây nước không có màu xanh của biển, mà trong vắt hiện rõ nét những lớp rong rêu dưới đáy. Vân Long có 1000 hang động đẹp, nhiều hang động lớn có giá trị phát triển du lịch như: hang Cá, hang Bóng, hang Rùa, hang Chanh. Riêng hang Cá dài 250m, cao 8m, rộng 10m là một hang động rất đẹp. Đây là nơi quần tụ, sinh sản của loài cá Trê, cá Rô, cá Chuối. Hang Bóng là một hang động đẹp dài hơn 100m, hang Duối 4 tầng, hang Cánh Cổng… Vân Long không chỉ là một khu bảo tồn thiên nhiên giá trị mà còn là kho báu về du lịch không chỉ của Ninh Bình mà còn nhiều giá trị toàn cầu về cảnh quan và đa dạng sinh học. Việc nằm cạnh cố đô Hoa Lư đã tôn giá trị của Vân Long lên rất nhiều.
Trong khu rừng Vân Long có 457 loài thực vật bậc cao. Đặc biệt có 8 loài được ghi trong sách Đỏ Việt Nam: Kiêng, Lát hoa, Tuế lá rộng, Cốt Toái Bổ, Sắng Bách Bộ, Mã Tiền, Hoa tán... Về động vật có 39 loài, có 12 loài động vật quý hiếm như: Voọc quần đùi trắng chiếm số lượng lớn nhất ở Việt Nam, Gấu Ngựa, Sơn Dương, Cu Li lớn, Khỉ mặt đỏ.... trong các động vật bò sát có chín loài được ghi trong sách Đỏ Việt Nam như: Rắn Hổ Chúa, Kỳ Đà hoa, Trăn đất, Rắn Ráo trâu, Tắc Kè.... Điều đáng chú ý là tại khu vực ngập nước Vân Long có loài Cà Cuống thuộc chân bơi, một loài côn trùng quý hiếm đã được đưa vào sách Đỏ.

DU LỊCH SINH THÁI VÀ SỰ HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VŨNG

Hiện tại, Vân Long được Chính phủ Hà Lan, Quỹ môi trường Toàn cầu (GEF) và Trung tâm Cứu hộ Linh trưởng quý hiếm Cúc Phương hỗ trợ việc bảo tồn các loài thú quý hiếm.

Không chỉ là khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước, Vân Long còn là nơi có cảnh quan và di tích văn hoá.
Đứng trên mặt đê, du khách thấy mặt nước là một không gian rộng lớn. Nhìn xa các dẫy núi sừng sững tạo thành một bức tường thành thiên nhiên hùng vĩ. Một cảnh núi ẩn mây trời, mây che ấp núi. Nước ở đây mênh mông phẳng lặng, không có sóng to gió lớn, mang phong cảnh một miền quê yên ả của hương đồng gió nội hiền hoà.
Du khách hãy xuống thuyền đi thăm Non nước vân Long theo 5 tuyến. Thăm quan 32 hang động có giá trị phát triển du lịch như: hang Cá, hang Bóng, hang Rùa, hang Chanh. Mỗi hang có một vẻ đẹp độc đáo riêng nhưng đẹp nhất vẫn là hang Cá dưới chân núi Hoàng Quyển. Trần hang là những vòm đá cao rủ xuống nhiều rải thạch nhũ lấp lánh, dáng hình lạ kỳ, giống như các con vật ở dưới nước và trên rừng. Khó có thể đẽo tạc được những dáng hình như thế.
Du khách được chiêm ngưỡng núi Nghiên, núi Hòm Sách, núi Đá Bàn, núi Mèo Cào. Kia là núi Cô Tiên, núi Voi Dựng, núi Cánh Cổng, núi Mồ Côi. Kế tiếp là một mỏm núi giống như mâm xôi là lộc trời ban tặng đầy đủ ấm no giữa thanh thiên bạch nhật. Mỗi trái núi là huyền thoại hấp dẫn.
Du khách sẽ được thăm Kẽm Chăm, đền Mẫu ở chân núi Mèo Cào (các vách núi dựng đứng có vết lồi lõm kéo dài từ trên xuống như mèo cào nên gọi là núi Mèo Cào), Đền thờ mẹ bốn tướng Hồng Nương.

Non nước Vân Long chính là nơi du lịch sinh thái rất tốt, cũng sẽ là hiện trường nghiên cứu, học tập cho các nhà khoa học, các sinh viên, học sinh trong và ngoài nước muốn đến nghiên cứu và học tập về vùng đất ngập nước nội đồng của Việt Nam.

ST